BOOKS

.:: Obraz Koniunktury Gospodarczej ::.

W gospodarce rynkowej współczesnego świata, jak dowodzą badania nad reprodukcją społeczną, możliwe są w określonych warunkach procesy niezakłóconego rozwoju. Zapewnienie jednak takich określonych warunków w praktyce napotyka trudności nie do pokonania. W gospodarce rynkowej bowiem, z swej natury, ujawniają się dwie przeciwstawne tendencje:
pierwsza odzwierciedla działanie niektórych czynników rozwoju, które działają w kierunku wytworzenia się pewnej proporcjonalności w gospodarce i kształtują warunki równowagi niezbędne do reprodukcji druga zaś odzwierciedla działanie tych czynników które powodują zakłócenia warunków równowagi niezbędnych do reprodukcji.
Gdyby działała tylko pierwsza kategoria czynników, kapitalizm rozwijałby się nieprzerwanie i nieustannie. Gdyby działała tylko druga kategoria istniałby wieczny nieustający kryzys. W rzeczywistości gospodarczej występują zaś obie grupy czynników jednocześnie, będąc w dominacji jedna nad drugą, lub tez w chwilowej równowadze. Oznacza to, iż gospodarka rynkowa ma możliwości rozwoju, ale rozwój ten nie odbywa się w sposób ciągły, lecz jest przerywany kryzysami gospodarczymi.
Obraz tak dostrzeganej aktywności gospodarczej jest jednocześnie obrazem koniunktury gospodarczej, kreśląc w czasie jej periodyczny rytm wzlotów i upadków, to jest okresy boomu i okresy załamań. Odzwierciedla on cykl gospodarczy, będący powracającymi, ale nieregularnymi wahnięciami poziomu ogólnej działalności gospodarczej. Synonimiczne z tym pojęciem jest pojęcie cyklu koniunkturalnego rozumiane jako periodycznie wytwarzające się wahania (przepływy i odpływy) istotnych składników (przejawów) życia gospodarczego.

Zasadniczym elementem cyklu są: czas trwania, fazy i ich wzajemne proporcje, punkty zwrotne koniunktury, amplituda wahań wokół linii trendu i jej intensywności. Stanowią one jednocześnie podstawę rozróżnienia danego cyklu. Pierwszą czynnością, w ślad za takimi zależnościami, jest identyfikacja cyklu polegająca na oznaczeniu – na podstawie przyjętych kryteriów, punktów zwrotnych danego wskaźnika aktywności gospodarczej.
Zazwyczaj za początek i koniec cyklu przyjmuje się okres występujący między dwoma kolejnymi górnymi punktami zwrotnymi. Spotkać można się również z podejściem uznającym za początek i koniec cyklu dwa kolejne punkty zwrotne. Cecha charakterystyczna punktów zwrotnych jest to, że odzwierciedlają one zmianę aktywności gospodarczej. Górny punkt zwrotny odpowiada z jednej strony najwyższej wartości miernika (wskaźnika) w danym cyklu, z drugiej strony oznacza jednocześnie końcowy punkt jego wzrostu i początkowy punkt jego spadku. z kolei dolny punkt zwrotny odpowiada z jednej strony najniższemu poziomowi miernika w danym cyklu, z drugiej strony zaś jest jednocześnie końcowym punktem jego spadku i początkiem jego wzrostu. Znajomość punktów zwrotnych umożliwia zarazem dokonanie pomiaru długości cyklu, tj. czasu jego trwania.

.:: Istota Koniunktury Gospodarczej ::.

Koniunktura gospodarcza – której pojęcie jest rozumiane często wieloznacznie – jest ważnym czynnikiem wpływu na racjonalność podejmowania decyzji ekonomicznych. Dotyczy zarówno analiz stanu gospodarki, jak również i jego prognoz wpływa zarówno na bieżące jak i na decyzje przyszłe. Pierwsze z nich powinny opierać się na ścisłej znajomości stanu koniunktury zarówno w całej gospodarce, jak również w jej działach, gałęziach i branżach których dotyczą. Natomiast decyzje o charakterze przyszłościowym, a więc te które przesadzają o ogólnych kierunkach rozwoju powinny być oparte na starannym rozeznaniu się w tendencjach rozwojowych całej gospodarki narodowej, oraz powinny uwzględniać zmiany dokonujące się na rynku światowym.
Z tych też względów koniecznym staje się podjęcie rozważań w odniesieniu do następujących zagadnień: istoty koniunktury gospodarczej w gospodarce rynkowej; podstawowych wskaźników oceny koniunktury gospodarczej, oraz polityki koniunktury gospodarczej.

Istota koniunktury gospodarczej w gospodarce rynkowej
Pojęcie koniunktura – wywodzące się od łacińskiego słowa “coniunctio” oznaczającego “łącznie” rozumianego jako splot warunków wywierających znaczny (zazwyczaj dodatni) wpływ na sytuację, położenie, ogólny stan “czegoś” – w odniesieniu do zjawisk ekonomicznych zastosowano stosunkowo późno, bo dopiero w XIX wieku. Poprzednio było używane najczęściej w astrologii i będąc synonimem złożonego układu wzajemnego oddziaływania, powstałego pod wpływem chwilowych okoliczności.
W ekonomii pojęcie koniunktury gospodarczej jest dość wieloznaczne. Zazwyczaj używane jest do określenia zjawisk mających zasadniczy wpływ na sytuację, położenie i ogólny stan gospodarki, kraju, regionu czy świata, takich jak: ruch cen, produkcji, sprzedaży, zatrudnienia itp. Traktowane jest ono przede wszystkim jako splot warunków wywierających określony dodatni lub ujemny wpływ na stan i dynamikę zjawisk w gospodarce narodowej W języku potocznym lub publicystycznym koniunktura jest synonimem stanu gospodarki. Dobra koniunktura oznacza rozwój gospodarczy, zmiany strukturalne i równowagę ekonomiczną, a zła koniunktura zachwiana równowagę ogólną, spadek (lub zastój) produkcji, wymiany towarowej, cen dochodu narodowego.
Obecnie problematyka koniunktury gospodarczej, stanowiąc znaczny obszar badawczy ekonomii, często wyodrębniana jest jako gałąź nauk ekonomicznych. Ujawnia ona ścisłe związki z problematyką reprodukcji. Natomiast w praktyce gospodarczej uzewnętrznia się ona poprzez koncepcje i realizacje polityki koniunkturalnej.
Odwołując się do historii rozwoju gospodarki rynkowe, zauważyć trzeba, iż jej syntetyczne wskaźniki, takie jak dochód narodowy oraz produkcja przemysłowa, poczynając od pierwszych dekad XIX wieku uległy pewnym powtarzającym się wahaniom. Ekonomiści zajmujący się tym zagadnieniem wyróżniali kilka – najczęściej cztery, ale także i trzy fazy, różnie je nazywając. Zaobserwowali oni także, że tego rodzaju wahania dokonują się z reguły wokół rosnącego trendu wzrostu dochodu narodowego. Dążąc do wyjaśnienia tych zjawisk, starali się dać odpowiedź przede wszystkim na dwa pytania : po pierwsze – dlaczego w szczytowym okresie wzrostu dochodu narodowego następuje wcześniej, czy później załamanie gospodarcze? i po drugie – dlaczego po osiągnięciu fazy depresji, gospodarka rynkowa sama jest zdolna uruchomić czynniki umożliwiające jej wejście w fazę ożywienia gospodarczego?
Do zadawania takich pytań skłania powtarzalność tych zjawisk. Zaobserwowane w Anglii w 1825 roku, w miarę postępującego uprzemysłowienia świata, cykle koniunkturalne obejmują swym zasięgiem coraz większa liczbę krajów. Kolejne kryzysy rozpoczęły się w latach : 1836, 1847, 1857 (był to pierwszy kryzys obejmujący całą Europę i Amerykę) 1866, 1873 (który z kolei był najcięższym i najdłuższym kryzysem XIX wieku), 1882, 1890, 1900, 1907, 1929 (trwał on do 1933 r. i okazał się najcięższym kryzysem z dotychczas znanych) i 1937. Po drugiej wojnie światowej występowanie ich miało nieco zmodyfikowaną postać – ujawniły się one w formie nie zsynchronizowanej. I tak, w USA wystąpiły one w latach: 1949,1957-58, 1967. Dopiero z początkiem lat 70-tych, za przyczyna załamania się światowego rynku żywnościowego i energetycznego, doszło do ponownej ich synchronizacji w skali światowej. W tej formie ujawniły się one w latach : 1974-19775 i 1981-1982. 

.:: Teoria Wzrostu Gospodarczego ::.

Teoria wzrostu i rozwoju gospodarczego jest jedną z tych kwestii ekonomicznych które są często podejmowane w teoretycznych dociekaniach ekonomicznych. Zarówno w przeszłości, jak i dziś, formułując modele wzrostu i rozwoju gospodarczego, teoria ekonomii usiłuje wyjaśnić źródła i siły napędowe występujące w tych procesach. Do najbardziej znaczących teorii wzrostu i rozwoju gospodarczego należą teorie: angielskiej szkoły klasycznej A.Smitha i D.Ricardo oraz teorie T.R.Malthusa i K.Marksa, a w okresie późniejszym modele wzrostu J.S.Schumpetera, J.M.Keynesa, J.K.Galbraitha, W.Rostowa, R.F.Harroda, E.Domara, M.Kaleckiego i wielu innych.

Koncepcje wzrostu gospodarczego A.Smitha odzwierciedla jego teoria pracy produkcyjnej oraz teoria kapitału. W pracy produkcyjnej widzi on punkt wyjścia do bogacenia się narodu. Wiąże on ją z wartością rzeczy oraz wysiłkiem i trudem koniecznym do jej zdobycia. Nadaje więc on pracy podstawowego znaczenia w procesie tworzenia wartości, uzupełniając go jednak o dwa inne czynniki, to jest kapitał i ziemię. Te dwa ostatnie czynniki są komponentem teorii kapitału bazującej na połączeniu ze sobą zasobów i procesu reprodukcji kapitału. Utożsamia on całkowity produkt dla społeczeństwa z sumą trzech dochodów pierwiastkowych: pracy, kapitału i ziemi. Z powiększaniem tego produktu wiąże on wzrost gospodarczy kraju. Ważną rolę w realizacji tego procesu przypisuje on zasadom polityki ekonomicznej, optując za liberalizmem gospodarczym – którego zręby teoretyczne sam stworzył. Również D.Ricardo w swoich dociekaniach podjął wątek wzrostu gospodarczego – zarówno w rozważaniach dotyczących teorii wartości jak i teorii podziału. Jego uwaga skoncentrowała się przede wszystkim na kwestiach dotyczących prawidłowości rządzących rozwojem gospodarczym społeczeństwa oraz procesem wzrostu gospodarczego. Rolę zasadniczą w tym względzie przypisywał on akumulacji kapitału, który to w konsekwencji prowadzi do wzrostu produktu globalnego. Procesy rozwoju i wzrostu gospodarczego wiąże on jednocześnie z rozszerzaniem się konkurencji tak wewnętrznej jak i zewnętrznej. Wsparcie dla wzrostu gospodarczego danego kraju widział on w liberalnej polityce handlu zagranicznego – której to podstawy sformułował w teorii kosztów komparatywnych. Inny zupełnie charakter ma natomiast teoria wzrostu – a raczej teoria ludnościowa T.Malthusa, mimo, że była ona modyfikacją pewnych elementów systemu A.Smitha i D.Ricardo. T.Malthus będąc przeciwnikiem rewolucji społecznej wskazał że oczekiwania wobec niej (likwidacja zacofania mas pracujących, głodu, zbrodni i wojen) są niezasadnymi, gdyż obiektywne prawa przyrody i społeczeństwa nie pozwolą na radykalne poprawienie sytuacji ludności. Jego teoria zasadza się na trzech twierdzeniach:

1) zdolności człowieka do biologicznej reprodukcji przewyższają jego fizyczne zdolności do zwiększenia podaży żywności;

2) nieustannie działają albo hamulce prewencyjne, albo hamulce pozytywne; oraz

3) ostatecznym hamulcem zdolności do reprodukcji są ograniczenia podaży żywności.

Argumentował te twierdzenia tym, że liczba ludności musi utrzymywać się w granicach rozporządzalnej ilości środków utrzymania i nadał mu postać twierdzenia matematycznego: że ludność – w razie braku przeszkód – wzrasta w postępie geometrycznym, a środki jej utrzymania wzrastają jedynie w postępie arytmetycznym. Mając świadomość nieweryfikowalności tego prawa w dłuższym okresie, uzasadnia ją tym: że kształt rozwoju ludności odpowiada prawom biologicznym; że ilość ludności wzrasta tam, gdzie są środki utrzymania oraz, że wzrost liczby ludności może powstrzymać nędza, występki, wojny oraz epidemie. Teorią nawiązującą w znacznym stopniu do poglądów klasyków ekonomii jest teoria K. Marksa. Jej istotą jest zarysowanie uniwersalnego rozwoju społecznego na bazie materialistycznego pojmowania dziejów. Ujmuje ona prawa ekonomiczne w ramy historycznego rozwoju następujących po sobie kolejnych formacji społecznych. Formułuje ona tezę o przejściowym charakterze gospodarki kapitalistycznej, której granicą rozwojową będą narastające sprzeczności między stosunkami produkcji a siłami wytwórczymi. Jej odzwierciedleniem jest model wzrostu gospodarki kapitalistycznej przedstawiony w teorii akumulacji i reprodukcji kapitału społecznego. Przeciwstawną do teorii K.Marksa jest teoria wzrostu K.Schumpetera, który głównych przyczyn wzrostu gospodarczego doszukuje się w dążeniu przedsiębiorców do uzyskania zysku. Możliwość jego otrzymania dostrzega on jednak dopiero w warunkach przejścia do dynamicznych procesów ekonomicznych. Dynamizm widzi on jako konsekwencję stale wprowadzanej innowacji rozumianej bardzo szeroko, bo zarówno jako wprowadzanie na rynek nowych wyrobów, wprowadzanie nowych metod produkcji, czy też otwarcie nowego rynku, jak i jako powstawanie nowych organizacji przemysłu. Kreśli on następujący nurt współtworzenia rozwoju gospodarczego. Przedsiębiorcy (nie dysponujący własnym kapitałem w dostatecznej wielkości) pozyskują go w bankach na określony procent, co umożliwia im rozwinięcie ekspansji inwestycyjnej. W ślad za tym rośnie podaż wytworzonych dóbr, co w konsekwencji ogranicza i hamuje wzrost cen. Jednocześnie jednak wśród przedsiębiorców pojawia się tendencja do spłaty części zaciągniętego kredytu, która to z kolei wywołuje ograniczenie ekspansji popytu, w następstwie czego następuje załamanie się koniunktury i przekształcenie jej z czasem w kryzys i depresję gospodarczą. Oznacza to zaś powrót gospodarki do stanu równowagi – w którym to ceny dopasowują się do nowej struktury kosztów, a struktura popytu dopasowuje się do nowej struktury podaży.

Znaczącą dla rozwoju współczesnego świata okazała się teoria wzrostu J.M.Keynesa wiążąca wzrost gospodarczy z interwencją państwa, rozumianą jako czynnik koordynacji koniecznej w sytuacji wysoko zaawansowanego uspołecznienia procesów produkcyjnych. Jego zdaniem, stanem normalnym współczesnej mu gospodarki kapitalistycznej jest stan niepełnego wykorzystania zdolności wytwórczych. Dążąc do wskazania czynników określających stopień wykorzystania zdolności wytwórczych w gospodarce – a w konsekwencji także wytworzonej produkcji i dochodu narodowego, dowodzi, że tworzą one tylko pewną ramę, określającą górny, maksymalny poziom dochodu narodowego, ponieważ nie można wytworzyć więcej, niż pozwala na to istniejący zasób kapitału i istniejąca podaż siły roboczej. Do wyjaśnienia tego problemu rozwija on tzw. popytową teorię kształtowania się dochodu narodowego. Jego zdaniem w krótkim okresie rozmiary produkcji i dochodu narodowego są określane przez rozmiary globalnego popytu społeczeństwa. Ten zaś określany jest przez wydatki społeczeństwa – które można sprowadzić do wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych.
Stworzony przez J.M.Keynesa model systemu gospodarczego ujmuje problematykę wzrostu w wielkościach globalnych. Zależnościom między wielkościami gospodarczymi nadaje charakter przyczynowo-skutkowy. Kładzie jednocześnie nacisk na widzenie kwestii gospodarczych w krótkich okresach. Sformułowany przez niego model funkcjonowania współczesnej gospodarki kapitalistycznej- nazywany również modelem wzrostu J.M.Keynesa zbudowany jest z trzech głównych komponentów. Pierwszy stanowią wielkości traktowane jako dane, to jest: zasoby siły roboczej, jej ilość i jakość (kwalifikacje), gusty, przyzwyczajenia konsumentów, struktura społeczna decydująca o podziale; istniejący stan techniki wraz z wyposażeniem kapitałowym, infrastrukturą, stanem wiedzy i nauki; oraz polityka pieniężna lub podaż pieniądza. Drugim komponentem są zmienne niezależne, to jest czynniki psychologiczne (psychiczna skłonność do konsumpcji, przewidywanie przyszłych dochodowości kapitałowej, psychiczna postawa wobec płynności); krzywa krańcowej wydajności kapitału oraz stopa procentowa. Trzecim komponentem są zmienne zależne, którymi są dochód narodowy i zatrudnienie oraz agregatowe wielkości związane z tworzeniem i podziałem dochodu narodowego jak oszczędności, konsumpcja i inwestycje.

Jeszcze inne podejście do teorii rozwoju wniósł J.K.Galbraith, który poszukuje sił napędowych gospodarki głównie w nowoczesnych technologiach oraz w organizacji i nauce. Celem rozwoju dla niego jest stworzenie społeczeństwa przemysłowego. Dla niego nosicielami nowych stosunków gospodarczych odpowiadających temu społeczeństwu są grupy ludzi powiązanych ze sobą stosunkami technostruktury – przez którą rozumie on zespoły wytwórców zorganizowane na zasadzie pogłębionego społecznego podziału pracy i która działa w sposób kolegialny na podstawie wymiany informacji i konsultacji decyzji. Tymi grupami ludzi są więc intelektualiści, inteligencja techniczna i twórcza oraz wykwalifikowani pracownicy produkcji, handlu i wyspecjalizowanych instytucji. Wskazane siły rozwojowe napotykają jednak na przeciwstawne im tendencje w postaci pozostałości po gospodarce prywatno kapitalistycznej oraz systemach konserwatywnych poglądów oraz oficjalnych ideologii. Wiąże się to z faktem niedostosowania mechanizmu rynkowego do wymagań rozwojowych gospodarki. Okazuje się on – zdaniem J.K.Galbraitha – zbyt prymitywnym by mógł zapewnić bezkolizyjny rozwój gospodarki. Jeśli bowiem pozostaje on pod wpływem nowoczesnych technologii i organizacji, to wymusza on konieczność planowania zarówno w makroskali, jak i mikroskali w oparciu również o nowoczesne instrumenty – w które to nie jest jednak wyposażony mechanizm rynkowy współczesnych gospodarek. Z kolei teoria wzrostu W.Rostowa – nazywana najczęściej teorią startu zakłada przebieg rozwoju w kilku stadiach. Dają się one wyróżnić jako: start, dojrzałość oraz konsumpcja masowa. Dotyczy ona głównie gospodarki kapitalistycznej. Zrodziła się ona na bazie krytyki marksistowskiej teorii rozwoju społecznego i negacji wszystkich przed kapitalistycznych formacji społeczno-ekonomicznych. Zaprezentowane teorie wzrostu uznać należy za najbardziej reprezentatywne dla wszystkich teorii wzrostu gospodarczego. Znajdują one oddźwięk – jakkolwiek w różnym zakresie – w koncepcjach rozwojowych współczesnej gospodarki rynkowej. Spośród nich najbardziej znaczący wpływ na współczesną gospodarkę rynkową miała teoria keynesowska.

Reprodukcja społeczna ściśle związana jest z procesami wzrostu i rozwoju gospodarczego. Są to związki dwustronne – z jednej strony jest ona ich efektem, z drugiej zaś jednocześnie procesy te są jej konsekwencją. Są one konstrukcjami niejednoznacznymi. Często są one utożsamiane ze sobą i traktowane synonimicznie. Obok nich funkcjonuje jeszcze pojęcie rozwoju społeczno-gospodarczego. Spośród nich pojęciem najwęższym jest wzrost gospodarczy, szerszym od niego jest rozwój gospodarczy, a najszerszym jest rozwój społeczno-gospodarczy. Pojęciem charakteryzującym procesy reprodukcji społecznej w sposób wąski jest wzrost gospodarczy, przez który rozumie się proces powiększania z okresu na okres podstawowych wielkości ekonomicznych, zwłaszcza rozmiarów potencjalnego produktu krajowego, potencjalnego realnego produktu narodowego oraz powiększanie zdolności wytwórczych gospodarki. Jest on pojęciem węższym od rozwoju gospodarczego. Traktować go trzeba jako główny cel rozwoju ekonomicznego. Pojęciem szerszym od wzrostu gospodarczego jest pojęcie rozwoju gospodarczego – określane także jako rozwój ekonomiczny, przez które rozumie się działalność ludzką wiążącą się z gospodarowaniem przyczyniającym się zarówno do ilościowych jak jakościowych) zmian w strukturze ekonomicznej danego gospodarstwa narodowego. Przeciwieństwem rozwoju gospodarczego jest stagnacja gospodarcza i regres gospodarczy. Natomiast rozwój społeczno-gospodarczy to proces wyrażający reprodukcję rozszerzoną w skali gospodarki narodowej, a więc zmiany w siłach wytwórczych, produkcji i spożyciu, stosunkach społecznych, środowisku naturalnym i systemie funkcjonowania gospodarki i społeczeństwa. Składa się na niego rozwój gospodarczy i społeczny). Oznacza on zmianę układu stosunków społecznych, struktury społeczeństwa, jego preferencji, społecznych kryteriów i zasad działalności, wzorców zachowań, postaw i świadomości, służących doskonaleniu współżycia i współpracy ludzi i odpowiedniemu ich udziałowi w efektach rozwoju gospodarczego.

We współczesnym świecie procesy wzrostu i rozwoju gospodarczego charakteryzują się cyklicznym charakterem ich kształtowania, dużym zróżnicowaniem stopy wzrostu gospodarczego w poszczególnych krajach; koniecznością pokonania szeregu barier rozwojowych oraz globalizacją procesów rozwoju gospodarczego. Procesy reprodukcji rozszerzonej w gospodarce odnoszone do wzrostu gospodarczego (rozwoju gospodarczego i rozwoju społeczno-gospodarczego) zależne są od czynników ich kształtowania. Najczęściej dokonuje się ich systematyki według trzech zasadniczych ujęć: historycznego, według którego głównymi czynnikami wzrostu gospodarczego są kapitał, ziemia i praca; modelowego, w którym jako główne czynniki bezpośrednie przedstawia się zatrudnienie i wydajność pracy, a jako główne czynniki pośrednie – majątek produkcyjny i jego efektywność oraz inwestycje i ich efektywność; systemowe, które dzieli się na: tradycyjne (jak zasoby naturalne, majątek, zasoby demograficzne), nowoczesne (jak: postęp naukowo-techniczny i organizacyjny, postęp w kierowaniu gospodarką, zmiany strukturalne i międzynarodowy podział pracy), społeczne (jak: infrastruktura ekonomiczna i społeczna), rynkowe (jak: konkurencja i równowaga) oraz specjalne (jak proporcjonalność i dysproporcje rozwoju). Część spośród nich stanowią czynniki ekonomiczne, ujawniające zarówno charakter wymierny (ilościowy) jak jakościowy. Ze względu na ich charakter dzieli się je najczęściej na: bezpośrednie i pośrednie; ekstensywne i intensywne ; zewnętrzne i wewnętrzne; inwestycyjne i pozainwestycyjne. Wszystkie czynniki rozwoju społeczno-gospodarczego można podzielić na trzy podstawowe grupy: czynniki o charakterze ekonomicznym, czynniki o charakterze organizacyjno-technicznym oraz czynniki o charakterze społeczno-politycznym. Pomiar rozwoju społeczno-gospodarczego kraju dokonuje się w oparciu o różnorodne mierniki, wzajemnie się uzupełniające w opisie procesów rozwoju społeczno-gospodarczego. Mogą być nimi mierniki syntetyczne, szczegółowe oraz symptomatyczne. W toku procesów wzrostu gospodarczego napotyka się często przeszkody o bardziej lub mniej trwałym charakterze, określane mianem “wąskich gardeł” lub barier wzrostu gospodarczego. Są to więc czynniki ograniczające wzrost gospodarczy. Barierami wzrostu gospodarczego są różnego typu ograniczenia i przeszkody występujące w procesach wzrostu gospodarczego w jakimś okresie czasu, które mają charakter obiektywny i są dość trwałe oraz trudne do przezwyciężenia. Do najczęściej występujących barier wzrostu należą: instytucjonalna, strukturalna, konsumpcyjna; siły roboczej; surowcowo-materiałowa; żywnościowa handlu zagranicznego, technologiczna, ekologiczna oraz psychiczna. Wzrost i rozwój gospodarczy należą do tych kwestii ekonomicznych które są często podejmowane w teoretycznych dociekaniach ekonomicznych. Zarówno w przeszłości, jak i dziś, formułując modele wzrostu i rozwoju gospodarczego, teoria ekonomii usiłuje wyjaśnić źródła i siły napędowe występujące w tych procesach. 

.:: Bariery Wzrostu Gospodarczego ::.

W toku procesów wzrostu gospodarczego napotyka się często przeszkody o bardziej lub mniej trwałym charakterze. Te z nich które mają charakter pewnego rodzaju “błędu w sztuce”, które występują przejściowo i są najczęściej efektem wadliwego zaprojektowania czy zaplanowania przedsięwzięć gospodarczych, braku odpowiednich rezerw albo skutkiem nieprzewidywanych okoliczności, określa się mianem “wąskich gardeł”. Te natomiast które mają charakter bardziej obiektywny, są trudniejsze do przezwyciężenia oraz są bardziej trwałe określa się jako bariery wzrostu gospodarczego.
Przez bariery wzrostu gospodarczego rozumie się różnego typu ograniczenia i przeszkody występujące w procesach wzrostu gospodarczego w jakimś okresie czasu, które mają charakter obiektywny, są dość trwałe i trudne do przezwyciężenia. Są one przeciwieństwem czynników wzrostu gospodarczego. Wynikają one zarówno z przesłanek społeczno-ekonomicznych, technicznych jak i instytucjonalnych i organizacyjnych. Mają one przy tym charakter zarówno przesłanek wewnętrznych jak i zewnętrznych. W literaturze ekonomicznej wymienia się najczęściej następujące bariery wzrostu: instytucjonalną, strukturalną, konsumpcyjną; siły roboczej; surowcową; żywnościową; handlu zagranicznego, technologiczną oraz ekologiczną. Pośrednio roli bariery wzrostu gospodarczego upatrywać trzeba również w barierze psychicznej (czy też psychospołecznej).
Z przesłanek społeczno-ekonomicznych wynikają bariery: konsumpcyjna, siły roboczej, surowcowa, żywnościowa oraz handlu zagranicznego.
Barierę konsumpcji stanowią ograniczenia rozwojowe będące wynikiem obniżenia poziomu konsumpcji kosztem wzrostu inwestycji. Ujawniają się one w związku z wystąpieniem sytuacji w której wpływ spadku wydajności pracy na produkcję wynikający z obniżenia poziomu konsumpcji, okazuje się większy od wzrostu produkcji uzyskanej z dodatkowych inwestycji zrealizowanych kosztem obniżenia poziomu spożycia. Zapobieżenie tej barierze lub ograniczenie skutków jej działania wymaga ukształtowania poziomu inwestycji w określonych granicach – górnej i dolnej. Górną granicę inwestowania wyznacza osiągnięcie w danym okresie co najmniej nie zmienionego poziomu konsumpcji per capita, co oznacza, że konsumpcja musi rosnąć w tempie równym tempu wzrostu ludności. Dolną granicę inwestowania wyznacza zaś nakaz utrzymania w danym okresie stałego poziomu dochodu narodowego w przeliczeniu na jednego mieszkańca, czyli zapewnienie takiego ich poziomu, który realizowałby wzrost typu demograficznego.
Ważną z punktu widzenia przesłanek społeczno-ekonomicznych jest również bariera siły roboczej. Występuje ona w sytuacji braku siły roboczej. Może mieć ona wymiar ilościowy, kwalifikacyjny i alokacyjny.
Bariera siły roboczej w wymiarze ilościowym ujawnia się w sytuacji braku siły roboczej do obsadzenia stanowisk pracy w istniejących i nowo powstałych zakładach. Jej wystąpienie ma miejsce w sytuacji pełnego zatrudnienia, przy szybszym przyroście nowych miejsc pracy w stosunku do przyrostu ludności zdolnej do pracy.
Natomiast w wymiarze kwalifikacyjnym bariera siły roboczej występuje wówczas, gdy struktura zawodowa zatrudnionych przestaje odpowiadać strukturze istniejącego lub nowo wprowadzanego aparatu wytwórczego. Ujawnia się ona w krajach dysponujących dostatecznie dużymi rezerwami siły roboczej, w krajach rozwijających się w okresie gwałtownej zmiany kierunków wzrostu gospodarczego. Rzutuje ona na tempo wzrostu gospodarczego oraz na jego efektywność. Jej usunięcie wymaga dużych nakładów na rozwój oświaty, nauki i szkolnictwa.
W wymiarze zaś alokacyjnym (przestrzennym) bariera siły roboczej przejawia się w nierównomiernym jej rozmieszczeniu terytorialnym i sektorowym. Przezwyciężenie tej bariery wymaga znacznych nakładów na przeniesienie siły roboczej, na jej przekwalifikowanie, a także na rozwój budownictwa i infrastruktury społecznej.
Kolejną ważną barierą wzrostu gospodarczego jest bariera surowcowa. Wiąże się ona z dostępnością do zasobów bogactw naturalnych i ich wykorzystaniem. Dotyczy ona zarówno kopalin, nośników energetycznych jak i produktów roślinnych. Jest ona wynikiem występowania ich w niedostatecznych ilościach lub nieopłacalności ich pozyskania (wydobycia). Wynika ona przede wszystkim z niedorozwoju bazy surowcowej, przede wszystkim zaś przemysłu wydobywczego – charakteryzującego się wysoką kapitałochłonnością i materiałochłonnością. Przezwyciężenie tej bariery w praktyce wymaga rozbudowy krajowej bazy surowcowej przy jednoczesnej orientacji na wzrost oszczędności zużycia surowców. Pomocnym w tym względzie winny okazać się zmiany w strukturze produkcji w celu zastąpienia produkcji materiałochłonnej i kapitałochłonnej produkcją mniej materiałochłonną i kapitałooszczędną oraz zwiększenia wykorzystania stosunkowo obfitszych zasobów surowców. Czynnikiem sprzyjającym jej osłabieniu będzie również import surowców.
Barierę surowcową dotyczącą produkcji rolniczej nazywa się barierą żywnościową. Dotyczy ona zarówno ograniczeń produkcji rolniczej jak i ograniczeń zaopatrzenia społeczeństwa w żywność. Ujawnia się ona w całym obszarze gospodarki żywnościowej. Jej poziom i skuteczność zależy w dużej mierze od czynników przyrodniczych. Dotyczy zaś nie tylko obszaru gospodarki żywnościowej ale również całego społeczeństwa. Przezwyciężenie zaś tej bariery wymaga identycznych działań jak do bariery surowcowej – w pełnym tego słowa znaczeniu, tyle tylko, że skoncentrowanej na obszarze gospodarki żywnościowej.
Barierę handlu zagranicznego wyznacza konkurencyjność danej gospodarki na rynku światowym, co związane jest z kształtowaniem wskaźnika terms of trade – czyli relacji zmian cen towarów eksportowanych do zmiany cen towarów importowanych. Pogarszanie się tego wskaźnika oznacza zaostrzanie tej bariery.
Przyczyn pojawienia się bariery handlu zagranicznego jest kilka. Stanowi ją z jednej strony niezdolność gospodarki danego kraju do wyprodukowania wyrobów o takim standardzie, który umożliwiłby im wejście na konkurencyjny rynek światowy oraz otrzymanie korzystnych cen. Z drugiej zaś jest ona wynikiem ograniczonych zdolności płatniczych państwa oraz wystąpienia zjawiska importu i eksportu niezbędnego. Ma ono miejsce gdy środki dewizowe uzyskane z eksportu są niewystarczające do pokrycia importu. Niemożliwym staje się wówczas sprowadzenie do kraju nie tylko nowoczesnych technik i technologii ale również często potrzebnych surowców.
Bariera handlu zagranicznego może być przezwyciężona poprzez dynamizowanie wzrostu eksportu w tempie wyższym niż wzrost dochodu narodowego – co jest warunkiem podstawowym, zwłaszcza zaś poprzez: poprawę opłacalności eksportu oraz zaciągnięcie kredytu w celu złagodzenia kosztów finansowania importu. Pokonanie tej bariery może stać się jednocześnie czynnikiem inicjującym przezwyciężenie szeregu innych barier wzrostu gospodarczego. Utrzymywanie się jej prowadzi z reguły do ujawniania się i pogłębiania innych barier wzrostu gospodarczego.
W oparciu o przesłanki techniczne wyróżnić można bariery: strukturalną oraz technologiczną. Bariera strukturalna jest ograniczeniem natury technicznej i dotyczy historycznie ukształtowanej struktury aparatu wytwórczego oraz niedoskonałej podzielności czynników wytwórczych. Wyraża się ona przede wszystkim daleko idąca niemożnością przestawienia struktury aparatu wytwórczego, tak że poszczególne jego części okazują się być niedostosowane do zamierzonej struktury produkcji. Charakteryzuje ją również mała elastyczność aparatu wytwórczego. Przezwyciężenie tej bariery jest bardzo trudne, ze względu właśnie na nieelastyczność znacznej części aparatu wytwórczego, której to nie można w krótkim czasie przestawić na inne rodzaje produkcji oraz ze względu na to, że z kolei rozbudowa tego aparatu wymaga nie tylko długiego czasu, ale również i zazwyczaj znacznych nakładów inwestycyjnych. Bardzo łatwo może się ona przerodzić w barierę konsumpcyjną.
Bariera technologiczna jest zaś ograniczeniem mającym swoje źródło w poziomie osiągniętego postępu naukowo-technicznego. Wiąże się ona praktycznie ze wszystkimi wewnętrznymi barierami rozwojowymi. W największym stopniu związana jest ona z barierą strukturalną.
Biorąc zaś za podstawę przesłanki organizacyjne wyróżnić trzeba barierę organizacyjną i instytucjonalną.
Bariera organizacyjna to ograniczenie możliwości pełnego i racjonalnego wykorzystania aparatu wytwórczego oraz pozainwestycyjnych czynników wzrostu dochodu narodowego. Jest ona pochodną charakteru organizacji produkcji i pracy, planowania i zarządzania, a także kwalifikacji kadr kierowniczych. Powstaje ona w sytuacji złej organizacji i niskiej kultury pracy, powodując nieefektywne wykorzystanie nowoczesnych maszyn i urządzeń produkcyjnych. Jej przezwyciężenie wymaga zastosowania odpowiednich naukowym metod organizacji i kierowania, bazujących na odpowiadających im strukturze organizacyjnej oraz sprawnych systemach informacyjnych i informatycznych. Wówczas dopiero możliwym staje się dokonywanie optymalnych wyborów oraz podejmowanie racjonalnych decyzji.
Bariera instytucjonalna to ograniczenia rozwojowe wywołane niedostosowaniem organizacyjnych form stosunków społecznych i ekonomicznych do wymagań postępu naukowo-technicznego i technologicznego. Przejawia się ona przestarzałą strukturą organizacji systemu kierowania i zarządzania gospodarką narodową oraz niewłaściwym podziałem kompetencji i uprawnień poszczególnych jego ogniw do podejmowania określonych decyzji gospodarczych. Jej przejawem jest także brak lub słabość niektórych instytucji związanych ze wzrostem i rozwojem gospodarczym, takich jak: instytucji gromadzących i przetwarzających informacje o charakterze gospodarczym i społecznym, banków, giełd, instytucji doradczych i innych. Ma ona charakter bardzo ogólny, ale mimo to wywiera ona duży wpływ na funkcjonowanie systemów gospodarczych. Jej ograniczanie lub likwidacja wymaga kompleksowego doskonalenia systemu funkcjonowania gospodarki narodowej.
Odrębny charakter ma bariera ekologiczna, którą stanowi zbiór czynników ograniczających rozwój gospodarczy o charakterze naturalnym to jest przyrodniczo-klimatycznym. Wiąże się ona z ograniczoną wydolnością naturalną, to jest ze zdolnością do regeneracji utraconych składników i neutralizacji składników obcych. Przekroczenie granic tej wydolności może spowodować olbrzymie straty gospodarcze, a w skrajnych sytuacjach nawet zagrozić egzystencji człowieka. Temu zaś sprzyjają procesy uprzemysłowienia i urbanizacji środowiska. Przyczyniają się one przy nadmiernej ich intensyfikacji do degradacji środowiska naturalnego a także do skutków katastrofalnych również dla samego wzrostu gospodarczego. Pokonanie tej bariery wymaga poniesienia znacznych nakładów, co skutkuje jednocześnie ich ograniczaniem na rzecz przyspieszenia wzrostu gospodarczego.
Do barier wzrostu gospodarczego zliczyć trzeba również barierę psychiczną jeśli jest ona odnoszona do człowieka (jako pojedynczej jednostki) – oraz w szerszym znaczeniu barierę psychospołeczną jeśli jest ona odnoszona do grup społecznych. Są one ważne ze względu na rangę przedsiębiorczości w procesach gospodarowania. Ich istotą jest poddawanie się przez człowieka (grupy ludzi) pewnym stereotypom myślenia, sztywności wyobraźni i myślenia a także niewiarze we własne siły.
Zjawiska ograniczeń rozwiązywania pewnych problemów – w tym gospodarczych, w psychice człowieka wywoływane są zwykle lękiem i reakcjami obronnymi przed skutkami podejmowanych działań. Ich konsekwencją jest niewykorzystywanie obiektywnych możliwości działania jednostek i grup społecznych w zakresie posiadanej wiedzy, potencjalnych zdolności, doświadczeń zawodowych, istniejących możliwości techniczno-technologicznych potencjału produkcyjnego, a także możliwości ekonomicznych poszczególnych podmiotów gospodarczych. Wyraża się ona: ograniczonością percepcji nowych problemów i nowych sytuacji – np. dotyczących nowej organizacji produkcji, wykorzystania nowych surowców, czy też nowego zastosowania znanych narzędzi; schematyzmem postępowania mimo braku sukcesu; tendencyjnością myślenia polegającą na przecenianiu jednych informacji (zwykle pierwotnych) i nie docenianiu innych (zwykle napływających w toku realizacji przedsięwzięcia) a także emocjonalnym postępowaniem uniemożliwiającym często podjęcie zadania i jego rozwiązanie.
Szerzej patrzeć trzeba natomiast na barierę psychospołeczną, bowiem mimo, że jest ona zlokalizowana w psychice pojedynczych ludzi, to funkcjonuje ona jednak w grupach społecznych, które rządzone są prawami socjologicznymi. Przejawem jej funkcjonowania w obszarze gospodarki są: niekorzystne przepisy prawne, ograniczenia biurokratyczne, stereotypy myślenia grup społeczno-zawodowych oraz niekorzystne dla efektywnych działań gospodarczych poglądy społeczne.
Bariera psychiczna i psychospołeczna ściśle powiązana jest z pozostałymi barierami wzrostu gospodarczego, gdyż w pewnym stopniu je również współtworzy.
Wskazane i scharakteryzowane bariery wzrostu gospodarczego mogą ujawniać się pojedynczo lub funkcjonować zespołowo. Niektóre z nich wzajemnie potęgują swoją siłę, inne zaś są względem siebie neutralne. Ich listy nie należy traktować jako zamkniętej.