BOOKS

.:: Podstawy ::.

Ekonomii nie sposób zrozumieć bez znajomości jej historii. Ta zaś jest ściśle związana z rzeczywistym światem, a więc z konkretną działalnością gospodarczą znajdującą odzwierciedlenie w wiedzy i naukowej myśli ekonomicznej dowiązanej do określonego czasu i miejsca. Obserwując bowiem działalność gospodarczą człowieka – będącą w istocie zespołem jego świadomych postaw związanych z wytwarzaniem, podziałem i wymianą dóbr służących zaspokojeniu jego potrzeb – na niższym szczeblu procesu myślowego gromadzimy wiedzę ekonomiczną, a na wyższym – drogą jej uogólniania przeradza się ona w naukową myśl ekonomiczną. Przy czym jeśli zgromadzona wiedza ekonomiczna pozwala człowiekowi świadomie oddziaływać na całą działalność gospodarczą, to również naukowa myśl ekonomiczna zwrotnie oddziałowywuje na swoje podłoże jakim jest działalność gospodarcza człowieka – ale poprzez sterowanie procesami gromadzenia wiedzy ekonomicznej. Oznacza to, że jeśli świat podlega procesowi nieustannych zmian, to także zmienia się musi się ekonomia.

Powiązania działalności gospodarczej z wiedzą i naukową myślą ekonomiczną

Ekonomia zmienia się więc nieustannie od wieków, dynamizując i rozszerzając obszar swoich dociekań. Jej pierwocin doszukać można się w poglądach starożytnych Egipcjan, Chińczyków i Hindusów. Na kulturę europejską największy wpływ wywarły jednak poglądy starożytnych Greków i Rzymian, łączące zwykle problematykę ekonomiczną z wojenną, filozoficzną i moralizatorską. Przykładem tego w literaturze greckiej są przekazy Homera, Hezjoda, Solona, Peryklesa, Ksenofonta, Platona, Arystotelesa. Homer – żyjący w VIII wieku p.n.e. w “Iliadzie i Odysei” pokazał rozkład wspólnoty pierwotnej, w okresie której rangę bogactwa zyskiwał przede wszystkim łup wojenny, potem płody gospodarki naturalnej a na końcu dopiero handel. Odmiennie problemy ekonomiczne widzi Hezjod – żyjący na przełomie VIII i VII p.n.e., który w eposie dydaktycznym “Prace i dnie” głosił pochwałę pracy – mówi on “Praca nie hańbi, hańbi próżnowanie”. Oprócz tego formułuje on w tonie moralizatorskim szereg obserwacji zjawisk czysto gospodarskich – w tym widzi w niewolnictwie.
Problem niewolnictwa dostrzega również Solon (żyjący w latach ok. 635 -560 r. p.n.e.), który w swych reformach doprowadził do ingerencji państwa w stosunki między wierzycielem i dłużnikiem, poprzez wypracowanie zasady, że wolny człowiek nie może być zabezpieczeniem pożyczki i nie może z tego tytułu stać się niewolnikiem. Pierwszym jednak traktatem w którym użyto nazwy przyjętej później – bo w XVI wieku do określenia nauki o gospodarce jest “Oikonomikos” Ksenofonta (żyjącego w latach ok. 430-355 r. p.n.e.). Dla niego pojęcie ekonomia wiąże się ściśle ze zbiorem praktycznych porad dla prowadzącego gospodarstwo rolne (od grec. oikos – dom, mieszkanie, gospodarstwo i nomos – zwyczaj, prawo, zasada).

Innym jest jeszcze wkład Platona (żyjącego w latach 427-347 p.n.e.), który w rozprawie “Rzeczpospolita” kreśli wizję państwa stanowego, przypisując poszczególnym stanom również określone role gospodarcze. Obowiązek obrony kraju i prowadzenie wojen traktuje on jako realizację potrzeb rozwoju gospodarczego. Pierwszy system poglądów ekonomicznych stworzył natomiast największy myśliciel starożytności Arystoteles (żyjący w latach 384-322 p.n.e.), który ulokował go w otoczeniu systemu etycznego i politycznego. Sam natomiast system ekonomiczny został oparty na trzech komponentach: ekonomii (oikonomikos), sztuce gromadzenia pieniędzy (chrematystyce) oraz nauce o istocie pieniądza. Pierwszy z komponentów obejmuje tradycyjną wiedzę i naukę o prowadzeniu gospodarstwa domowego oraz sztukę zarobkowania z innych źródeł. Drugi z komponentów koncentruje uwagę na procesach wymiany, uznając za usprawiedliwiony drobny handel zamienny i potępiając handel uprawniony do zdobycia zysku pieniężnego. W związku z wymianą postawił on również pytanie należące do najważniejszej w myśli ekonomicznej, a mianowicie: jak można porównać ze sobą różne w swej istocie wartości użytkowe towarów ? Natomiast trzeci z komponentów ujawnia pieniądz jako wyraz umowy społecznej, powstałej pod wpływem potrzeb wymiany dóbr. Osiągnięcia kultury greckiej z obszaru ekonomii zostały przejęte przez cywilizację rzymską, która również wniosła szereg własnych przemyśleń ekonomicznych. Znalazło to wyraz w dociekaniach Katona (żyjącego ok. 234-149 r. p.n.e.) który jako jeden z pierwszych zajął się ekonomiką rolnictwa w dziele ” O gospodarstwie wiejskim “. Sformułował on porady dotyczące traktowania niewolnika i zwierząt roboczych, ale również przestrzennego rozmieszczenia gospodarstwa i jego alokacji względem dróg i miast. Innym traktatem o gospodarce rolnej stało się dzieło “Zasady nauki o rolnictwie” Warrona (żyjącego w latach 116-27 p.n.e.). Jego zdaniem eksploatacja niewolników w gospodarstwie rolnym powinna opierać się nie tylko na bezpośrednim przymusie, lecz także na bodźcach moralnych i socjalnych. Formułuje on również przemyślenia które stanowią zalążki myślenia kategoriami bilansu nakładów i wyników. Problematykę gospodarowania na wsi podejmuje również Columella (żyjący w I wieku) w dziele “De re rustica”. Zwraca on uwagę na wyposażenie gospodarstwa w dobre narzędzia, na właściwą uprawę i nawożenie gleb, lokalizację gospodarstwa oraz na umiejętne gospodarowanie nim. Okres nowej ery przyniósł daleko idące przewartościowania w obszarze poglądów ekonomicznych, zwłaszcza w stosunku do pracy fizycznej, rangi różnych zawodów oraz roli i miejsca niewolników w społeczeństwie. Znalazło to wyraz w poglądach Seneki (ok. 3 r. p.n.e. – 65 r. n.e.), Klemensa (żyjącego w latach 150-215) i Augustyna (żyjącego w latach 354 – 430 r.). Podkreślali oni, że wszyscy ludzie są sobie równi; pouczali, że ubóstwo nie jest cnotą – że bogaty powinien pomagać, a nie popierać nędzy; chwalili oni pracę, ganili zaś lenistwo. Ich poglądy były zbieżne z poglądami rodzącego się wówczas chrześcijaństwa. Odmienną była natomiast myśl ekonomiczna wczesnego średniowiecza. Stanowiła on część tak zwanych” prawd plemiennych” będących zbiorami praw zwyczajowych – jak: Prawda Salicka (VI wiek), Kapitularz o majątkach (Schyłek VIII wieku) oraz nauk kanonicznych. Szczytowym osiągnięciem średniowiecznej kanonistyki stały się poglądy Alberta Wielkiego (1193?-1280) oraz Tomasza z Akwinu (1225-1274) nawiązujące do arystotelizmu i myśli chrześcijańskiej. Tomasz z Akwinu w ramach tzw. etyki gospodarczej zbudował on zręby systemu teorii własności i stosunków społecznych z których to wywiódł teorię “ceny sprawiedliwej” i jej pochodne – teorie płacy roboczej, zysku kupieckiego i procentu.

Schyłkowi średniowiecza towarzyszyły znaczące przemiany gospodarcze, wiążących się z odkryciami geograficznymi, wynalazkami technicznymi oraz procesami pierwotnej akumulacji kapitału. Sprzyjającymi tym procesom okazały się prądu Odrodzenia. Zaowocowały one pojawieniem się luźnego systemu ekonomicznego – merkantylizmu (od włoskiego “mercante” – handlowiec), którego wczesnym stadium był tzw. monetaryzm (określany także jako bulionizm). Monetaryzm rozwijał się on zwłaszcza w tych krajach w których stosunki towarowo-pieniężne upowszechniły się szeroko, to jest w Anglii, Francji, Hiszpanii i we Włoszech. Z rozwojem merkantylizmu w pełnym wydaniu mamy do czynienia dopiero w XVII wieku. Spośród wielu dzieł merkantylistów na uwagę zasługuje ” Traktat ekonomii politycznej” (Traite de l ekonomie politique) z 1615r. napisany przez Antoine a de Montchretiena. Jego zdaniem ekonomia polityczna w rozumieniu ekonomii społecznej powinna zajmować się głównie gospodarką w makroskali. Uważał on, że bogactwo narodu wymaga skrzętności jego obywateli i opiera się na rolnictwie i produkcji manufakturowej. Wiązał on je z osiągnięciem wysokiej samowystarczalności gospodarczej kraju, czemu powinien sprzyjać zwłaszcza handel. Poczesne miejsce w historii myśli ekonomicznej okresu przejściowego od feudalizmu do kapitalizmu zajmuje fizjokratyzm. Ukształtował się on jako spójny kompleks poglądów ekonomicznych, którego kośćcem stała się analiza procesu produkcyjnego. Zrodził się on na bazie krytyki merkantylizmu. Jego najbardziej znaczącym przedstawicielem był Francois Quesney (1694-1774), który zastosował metody nauk przyrodniczych w badaniach organizmu społecznego i gospodarczego. Skonstruował on fizjokratyczny gmach porządku społecznego, który opiera się na trzech kolumnach praw natury i wolności człowieka, a mianowicie: wolności osobistej, własności prywatnej oraz wolności gospodarczej. Zwięczeniem ich jest porządek naturalny, na którym opiera się porządek pozytywny (to jest system prawa stanowionego). Metodologia porządku naturalnego stała się także podstawą zbudowania tablicy ekonomicznej, będącej zbiorem 30 zasad niezbędnych w racjonalnej polityce gospodarczej. Sztandarowym hasłem fizjokratów było powiedzenie – dajcie nam swobodę działania i ruchu (Laissez faire, laissez passer). Pierwociny odpowiadające narodzinom kapitalizmu w najpełniejszym wymiarze znalazły odzew w poglądach prekursorów ekonomii klasycznej – zwłaszcza zaś Williama Petego (1623-1687). Jego uwaga skoncentrowana została na teorii czynników produkcji i teorii bogactwa narodowego w ścisłym powiązaniu z teorią ceny, teorią renty i teorią pieniądza. Ważnym wsparciem prowadzonych przez niego dociekań była statystyka (arytmetyka polityczna). Dociekania te stały się znaczącym przyczynkiem do krystalizacji poglądów Adama Smitha oraz Dawida Ricarda.