BOOKS

.:: Międzynarodowe Systemy Walutowe ::.

Międzynarodowe stosunki walutowe i finansowe obejmują sobą szeroki zakres problemów, spośród których na plan pierwszy wysuwają się : międzynarodowe systemy walutowe, rozliczenia obrotów z zagranicą, bilans płatniczy oraz polityka kursów walutowych.

Międzynarodowy system walutowy – kumulujący w sobie zasady rządzące międzynarodową współpracą gospodarczą – jest wynikiem zarówno ukształtowanych zwyczajów i naturalnych mechanizmów ekonomicznych jak i regulacji międzynarodowych. Jak dowodzi historia gospodarcza możliwym staje się wyróżnienie kilku ich rodzajów. Jeśli przyjąć takie kryteria klasyfikacyjne jak: rodzaj waluty odgrywającej rolę pieniądza światowego oraz rodzaj polityki kursowej obowiązującej w danym systemie, to możliwym staje się wyróżnienie trzech głównych rodzajów międzynarodowych systemów walutowych: systemu waluty złotej, systemu dewizowo-złotego oraz systemu wielowalutowego.

System waluty złotej
System waluty złotej był pierwszym światowym systemem walutowym. Funkcjonował on w latach 1880-1914. Charakteryzowała go w poszczególnych krajach będących jego uczestnikami: swoboda cyrkulacji złota w postaci monet i kruszcu (obok wymienianych na złoto banknotów), obowiązek banku centralnego kupna i sprzedaży złota po stałej cenie w walucie krajowej (tzw. parytecie). W stosunkach z zagranicą: odgrywanie przez złoto roli jedynej waluty rezerwowej (pieniądza światowego), chociaż walutą światową (kluczową) był funt szterling, swobodę wywozu i przywozu złota i banknotów, stałość kursów walutowych wynikających z porównania parytetów złota w walucie krajowej i zagranicznej (tzw. kursów parytetowych). System waluty złotej uległ przeobrażeniom w czasie I wojny światowej, kiedy to większość krajów świata – z wyjątkiem Stanów Zjednoczonych – zrezygnowała z wymienialności swoich walut na złoto. Konsekwencją tego stało się powstanie dwóch systemów stanowiących modyfikację systemu waluty złotej, a mianowicie: system sztabowo-złoty i system dewizowo-złoty. Między sobą różniły się one pieniądzem odgrywającym rolę waluty rezerwowej i sposobem wymienialności pieniądza na złoto. System sztabowo-złoty przyjęty został przez Anglię, Belgię, Czechosłowację, Francję i Włochy. Waluty tych krajów nosiły nazwę sztabowo-złotych, co oznaczało, że pieniądz krajowy był bezpośrednio wymienialny na złoto, ale powyżej określonej sumy stanowiącej równowartość sztaby złota. Wiązało się to z faktem, iż złoto odgrywało rolę waluty rezerwowej. Natomiast system dewizowo-złoty przyjęty został przez pozostałe kraje. Ich waluty zostały określone jako dewizowo-złote, a rolę walut rezerwowych grały waluty sztabowo-złote. Rozwiązanie to oznaczało pośrednią wymienialność walut dewizowo-złotych na złoto. Przy takim rozwiązaniu pieniądz krajowy nie był wymieniany przez banki centralne na złoto, lecz jedynie na waluty sztabowo-złote lub USD. Odstąpiono w związku z tym od ustalania parytetów kursów walutowych, na rzecz wyznaczania przez banki centralne tzw. kursów centralnych do walut sztabowo-złotych (najczęściej funta szterlinga) lub USD. Rola kursu centralnego sprowadzała się zaś do utrzymywania przez bank centralny stałego kursu swojej waluty do waluty, w stosunku do której był ustalany kurs centralny. Stałość tego kursu polegała na odchylaniu się kursów rynkowych od kursu centralnego w wąskich granicach, nazywanych złotymi punktami dewiz, leżącymi poza punktami złota ze względu na konieczność dokonywania dodatkowych wymian walut w porównaniu z klasycznym systemem waluty złotej. System sztabowo-złoty i dewizowo-złoty były pewnymi próbami powrotu złota do roli pieniądza światowego. Nie trwały one jednak długo. Ich największe nasilenie przypadło na lata 1925-1931. Zakończyły się więc one w praktyce wraz z trudnościami płatniczymi ujawnionymi wraz z wielkim kryzysem.

System walutowy z Breton Woods
Po załamaniu systemów sztabowo-złotego i dewizowo-złotego, które to trwało w praktyce do końca II wojny światowej, podjęte zostały prace nad stworzeniem nowego międzynarodowego systemu walutowego. Próby rozwiązania tego problemu podjęte zostały jeszcze w czasie trwania II wojny światowej. Zmierzały one do zbudowania takiego systemu który miałby zalety systemu waluty złotej – to jest aby dopuszczał on wymienialność walut i stabilny kurs walutowy), a jednocześnie był pozbawiony jego wady, to jest niezależności podaży złota od popytu na ten pieniądz światowy, wynikającego z transakcji wyrównawczych w świecie. Koncepcje tego rozwiązania doszukiwać trzeba się w propozycjach tzw. Planu White’a, opartego na idei systemu dewizowo-złotego, w którym rolę pieniądza światowego odgrywałby obok złota także wymienialne na złoto waluty międzynarodowe oraz kształtowania równowagi płatniczej nie za pomocą ograniczania wymienialności walut i nie przez zdanie się na działanie wyłącznie mechanizmów rynkowych, lecz przez prowadzenie odpowiedniej polityki gospodarczej. Została ona przyjęta na konferencji 44 krajów (w tym Polski) w Breton Woods (1-22.07.1944r.) w USA. System ten stał się pierwszym międzynarodowym systemem walutowym utworzonym umownie przez uczestników konferencji. Objął on: ustanowienie zasad płatności międzynarodowych; utworzenie Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW); utworzenie Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju (Banku światowego). System z Brettn Woods opierał się na dwóch zasadach. Pierwszą zasadę stanowiła wymienialność walut rozumiana jako: wymienialność gwarantowaną przez bank centralny emitujący daną walutę; wymienialność rynkową, tzn. zakładającą całkowitą swobodę obrotu pieniężnego w skali międzynarodowej. Przez wymienialność gwarantowaną należy rozumieć gwarancję odkupienia przez władze monetarne od innych banków centralnych własnej waluty za złoto, jeśli nie została ona zakupiona w celu dokonania płatności związanej z transakcjami bieżącymi. Z kolei wymienialność rynkowa oznacza zobowiązanie władz monetarnych do niestosowania ograniczeń w zakresie płatności bieżących bilansu płatniczego. Takie kryteria wymienialności do końca lat pięćdziesiątych spełniał tylko USD.

Druga z zasad to stabilność walutowa. Określa ona reguły kształtowania kursów bieżących walut w długim i w krótkim okresie. Jest ona wyrazem kompromisu pomiędzy walutami z zaletami stałych oraz zmiennych kursów walutowych. Zakłada, że kursy walut narodowych będą wyrażane bądź w złocie (jako kursy parytetowe), bądź w USD (jako kursy centralne). Kształtowanie kursów bieżących wynikałoby z dwóch zasad: w oficjalnych transakcjach złotem i walutami wymiennymi dopuszczalne byłyby odchylenia od +-1% od kursu parytetowego lub centralnego, wykluczone byłoby dyskryminacyjne zarządzanie walutowe i praktyki różnicowania kursów walut. Zgodnie z ustaleniami z Breton Woods, krótkookresowa nierównowaga bilansu płatniczego miała być likwidowana w drodze wykorzystywania rezerw walutowych (złota i USD 0 lub zaciągania kredytów zagranicznych. Z kolei przezwyciężanie długookresowej nierównowagi płatniczej miało się odbywać przez odpowiednią politykę gospodarczą. Zmiana parytetu lub kursu centralnego waluty kraju deficytowego była traktowana jako rozwiązanie ostateczne, która jednocześnie wymagała zgody MFW. System z Breton Woods oparta była na dwóch rodzajach walut rezerwowych (złocie i dolarach USA), które przez to pełniły rolę pieniądza światowego. Funkcję waluty kluczowej systemu pełnił dolar USA, jako jedyna waluta wymienialna na złoto według parytetu. Ponieważ inne waluty były wymienialne na złoto tylko pośrednio – przez ich wymianę na dolary Amerykańskie. Oznacza to, że kursy centralne tych walut były ustalone tylko w stosunku do dolara. Taki układ dawał istotne korzyści USA, które mogły dokonywać transakcji wyrównawczych za pomocą własnej waluty i odnosić z tego tytułu korzyści. Tolerancja takich przywilejów miała miejsce dopóki, dopóty rezerwy tych krajów trzymane w dolarach USA, miały stałą (lub wzrastającą) wartość. Pojawienie się jednak nadmiaru dolarów Amerykańskich na początku lat sześćdziesiątych, mimo działań (sprzedaż amerykańskich rezerw złota na rynku londyńskim oraz powstrzymanie się wiodących krajów świata (G-10 oraz Japonii i Kanady) od wymiany rezerw walutowych na złoto) na rzecz utrzymania ceny rynkowej złota w dolarach USA, zmusiło władze USA do zawieszenia (15.08.1971r.) zewnętrznej wymienialności dolara. Równocześnie większość krajów wprowadziła ograniczone płynne kursy swoich walut do dolara. Nieco później na mocy umowy waszyngtońskiej (18.12.1971r.) zdewaluowany został dolar amerykański o 8,57% (z 35 na 38 USD za uncję) oraz rozszerzono wahania kursów rynkowych innych walut wokół ich kursu centralnego do dolara USA z ? 1% do ? 2,25%. Brak skuteczności tych rozwiązań wywołało decyzję o rezygnacji przez liczące gospodarczo się państwa z utrzymywania stałych kursów swoich walut.

Decyzja o rezygnacji z utrzymywania stałych kursów swoich walut, w praktyce oznaczała rozpad systemu z Breton Woods. Przyczyn rozpadu tego systemu było jednak więcej. Były nimi przede wszystkim cechy tego systemu prowadzące do zachwiania międzynarodowej równowagi płatniczej, a zwłaszcza: monowalutowość, brak elastyczności w przywracaniu zewnętrznej równowagi płatniczej oraz wysoki stopień międzynarodowej mobilności pieniądza i kapitałów krótkoterminowych.

Następstwem rozpadu systemu z Breton Woods było odejście od kursów stałych i wprowadzenie przez większość krajów ograniczonych kursów płynnych. Proces ten miał początkowo charakter żywiołowy, z czasem jednak przekształcił się w działania tworzące instytucjonalne podstawy nowego międzynarodowego systemu walutowego. Zapoczątkowane zostały one już w 1972r. w ramach prac MFW (przez tzw. Komitet Dwudziestu, który później bo w 1974r. został zastąpiony Tymczasowym Komitetem Rady Gubernatorów ds. Międzynarodowego Systemu Walutowego), a zakończone propozycją reformy systemu walutowego w ramach tzw. postanowień jamajskich (1976r i 1978r). Na mocy porozumień jamajskich została zniesiona zasada stałych kursów walut. Kraje członkowskie MFW uzyskały swobodę wyboru reguł kursowych, a narzuconą została konieczność prowadzenia polityki kursowej zgodnie z celami MFW, który został upoważniony do nadzorowania zgodności reguł wybranych przez poszczególne kraje. Przyjęto również zasadę, że wybrane reguły kursowe (noszące nazwę systemu kursowego danego kraju) powinny być przestrzegane a ich jakiekolwiek zmiany muszą być poddane notyfikacji MFW. Zniesiona została także zasada ustalania parytetów walut w złocie i urzędowej ceny złota. Wprowadzono wręcz zakaz odnoszenia walut narodowych do złota. Głównym składnikiem rezerw walutowych uczyniono specjalne prawa ciągnienia (SDR – Specjal Drawing Righst).

Przyjęto również, że każdy kraj członkowski powinien: powstrzymać się od manipulowania kursami walutowymi i systemem walutowym jeśli miałoby to utrudnić procesy dostosowawcze do równowagi zewnętrznej lub zapewnić mu niesprawiedliwą przewagę konkurencyjną; dokonywać interwencji na rynku walutowym w celu zapobieżenia chaosowi; oraz brać pod uwagę interesy innych krajów członkowskich, a szczególnie tych, których waluty stanowią przedmiot interwencji. Następstwem tego stało się wykształcenie i stosowanie przez poszczególne kraje jednego z trzech podstawowych systemów kursowych: kursu (nieograniczenie) płynnego, który kształtuje się na rynku walutowym bez interwencji władz monetarnych, co nie wymaga ze strony kraju go stosującego dokonywania transakcji wyrównawczych bilansu płatniczego;
kierowanego kursu płynnego, który z kolei wymaga od władz monetarnych danego kraju interwencji na rynku walutowym jedynie w razie długoterminowego utrzymywania się różnicy między kursem rynkowym a kursem upoważnionym przez bank centralny za właściwy w odniesieniu do wybranej waluty zagranicznej lub wiązki tych walut; kursu centralnego, który wymaga od władz monetarnych utrzymywania kursów rynkowych waluty krajowej w stosunku do wybranej waluty zagranicznej lub wiązki takich walut na stałym poziomie. Innym rozwiązaniem które stało się cechą nowego porządku walutowego była zmiana roli poszczególnych walut. Wyeliminowano w praktyce złoto jako pieniądza światowego oraz podstawowego składnika rezerw walutowych. Zastąpił je w tej roli dolar USA, o czym zadecydował fakt, iż przeszło 90% transakcji wymiany walut w świecie odbywa się z udziałem tej waluty, a w około 60% jest on składnikiem rezerw walutowych banków centralnych (wobec 19% udziału marki niemieckiej i 8% udziału jena japońskiego). Wysoką rangę zyskały również specjalne prawa ciągnienia (uruchomione już w 1967r) kreowane przez MFW jako pieniądz międzynarodowy w celu udostępnienia go krajom członkowskim mającym deficyt bilansów płatniczych, dla użycia go w charakterze waluty rezerwowej na dokonanie transakcji wyrównawczych. Ich wartość początkowo określono na poziomie 1/35 uncji złota (0,888671 g) to jest na poziomie wówczas wartości 1 USD. W latach 1974-1980 wartość ich została oparta na koszyku 16 walut, a od 1981r podstawę stanowi koszyk pięciu walut (dolara USA, marki niemieckiej, jena japońskiego, franka francuskiego i funta szterlinga), których udział w nim jest weryfikowany w okresach pięcioletnich (1981,1986, 19991, 1996). Korzystną stroną SDR-ów dla krajów odczuwających trudności płatnicze jest ich bezzwrotność, nie uwarunkowany przydział i niskie oprocentowanie. Stanowią więc one konkretną formę pomocy. MFW oprócz specjalnych praw ciągnienia udziela także pomocy w postaci zwykłych praw ciągnienia które zależą od kwot udziałowych w MFW oraz udogodnień finansowych – zwykłych i specjalnych. Do zwykłych udogodnień finansowych zalicza się: promesę kredytową, która jest stosowana we wszystkich przypadkach przyznawanej przez MFW pomocy uwarunkowanej (zarówno słabo jak i silnie), przy oprocentowaniu równej rynkowej stopie procentowej, a okres zwrotu jest dość krótki (1-1,5 roku) wydłużone udogodnienia kredytowe, których istota zbliżona jest do promesy kredytowej, a różni się terminem zwrotu (5 lat) oraz wymogiem kompleksowego opracowania planowanych przedsięwzięć z zakresu polityki fiskalnej strukturalne udogodnieni dostosowawcze, które są przeznaczone dla krajów mniej rozwiniętych i oprocentowane 0,05% rocznie podwyższone strukturalne udogodnienia dostosowawcze, które również przeznaczone są dla krajów zacofanych i oprocentowane również nisko – bo 0,05% rocznie. Natomiast do specjalnych udogodnień finansowych zalicza się: udogodnienia w zakresie finansowania kompensacyjnego i wydatków nie przewidzianych, których istota sprowadza się do udzielania pomocy krajom w razie obniżenia się wpływów eksportowych w stosunku do tendencji w okresie 5 -letnim udogodnienia przeznaczone na finansowanie zapasów buforowych, które przewidywane są jako pomoc dla krajów utrzymujących międzynarodowe zapasy buforowe i odczuwających trudności płatnicze, przy średnim terminie (3 1/4 – 5 lat) spłaty pomoc nadzwyczajna, której przeznaczeniem jest finansowanie niespodziewanego pogorszenia się salda bilansu płatniczego wskutek działania czynników nieprzewidywalnych udogodnienia dla krajów dokonujących transformacji ustrojowej, której warunkiem otrzymania jest korzystanie uprzednio z innych form pomocy Mfi i stwierdzenie ich niewystarczalności.

Współczesny międzynarodowy system walutowy, jak dowodzi dotychczasowy okres jego funkcjonowania, jest systemem akceptowanym przez społeczność światową. Zadecydowało o tym przede wszystkim: elastyczność, wielość źródeł pieniądza światowego oraz rozłożenie korzyści z emisji pieniądza międzynarodowego na wiele krajów współczesnego świata. Mimo tych pozytywów i dużej stabilności światowego systemu walutowego, niektóre jego elementy są trudne do zaakceptowania dla krajów zintegrowanych gospodarczo. Stąd też dążenia UE do własnego systemu walutowego. Koncepcja regionalnego systemu walutowego zrodziła się w EWG z początkiem lat siedemdziesiątych, a jej wyrazem stała się koncepcja tzw. “węża walutowego”, polegającego na ograniczeniu wahań kursów do rynkowych walut uczestniczących do +- 1,125% w stosunku do ustalonych dwustronnie kursów centralnych. Formalnie funkcjonował on do 1979r. Idea regionalnego systemu walutowego została skonkretyzowana w 1978r., kiedy to kraje EWG uzgodniły powołanie do życia Europejskiego Systemu Walutowego. Jego budowa została oparta na trzech elementach: europejskiej jednostce walutowej (Europen Currency Unit – ECU), w której upatruje się pełnienia funkcji wskaźnika kształtowania kursów, podstawy określania tzw. wskaźnika rozbieżności, środka płatniczego miedzy bankami centralnymi i składnika rezerw walutowych krajów członkowskich;
mechanizmie kursów walutowych, którego ideą jest stałość kursów walut o dwóch progach interwencji – fakultatywnym i obligatoryjnym systemie kredytowania ESW, nastawionego na udzielanie pomocy krajom członkowskim w finansowaniu interwencji walutowych oraz deficytów bilansów płatniczych w oparciu o kredyty bardzo krótkoterminowe (z terminem spłaty do 60 dni), kredyty krótkoterminowego wsparcia monetarnego (z terminem spłaty od 2 do 9 miesięcy), średnioterminową pomoc finansową (na 2 do 5 lat) oraz kredyty długoterminowe.

Rozliczenia obrotów z zagranicą
Rozliczenia obrotów z zagranicą, będąc częścią międzynarodowych stosunków finansowych, polegają na regulowaniu, powstałych między podmiotami znajdującymi się w różnych krajach, należności i zobowiązań pieniężnych z tytułu obrotu handlowego, usługowego, kapitałowego i świadczeń jednostronnych (nieodpłatnych). Stanowią o nich zarówno same mechanizmy rozliczeń jak i instytucjonalne i ekonomiczne warunki ich realizacji.